Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai khái niệm quan trọng, cơ bản mở đầu cho những nghiên cứu sâu hơn trong chủ nghĩa Mác – Lênin. Giữa hai khái niệm này luôn có mối quan hệ chặt chẽ, đi liền với nhau không thể tách rời. Chình vì vậy, mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là những vấn đề cơ bản nhất bạn cần nắm được khi tìm hiểu về chủ nghĩa và tư tưởng của Mác – Lênin.
Khái niệm cơ sở hạ tầng
Khái niệm cơ sở hạ tầng ở đây khác hoàn toàn so với thuật ngữ cơ sở hạ tầng trong ngành xây dựng. Cơ sở hạ tầng ở đây là một khái niệm trong chủ nghĩa Mác – Lênin và được hiểu “Là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một hình thái kinh tế- xã hội nhất định”.
Từ khái niệm trên, ta có thể hiểu cơ sở hạ tầng chính là sự phản ánh chức năng của xã hội trong các quan hệ sản xuất, và đóng vai trò là cơ sở kinh tế của các hiện tượng xã hội. Từ khái niệm trên rút ra được, cơ sở hạ tầng bao gồm ba yếu tố hợp thành bao gồm quan hệ sản xuất thống trị, những quan hệ sản xuất là tàn dư của xã hội trước đó, những quan hệ sản xuất là mầm mống của xã hội sau.
Trong đó yếu tố được xem như quyết định là quan hệ sản xuất thống trị, giữ vai trò chi phối, quyết định tính chất, đặc trưng, có vai trò chủ đạo của một cơ sở hạ tầng nhất định. Với hai quan hệ còn lại, tuy không đóng vai trò chủ đạo, nhưng vẫn có ý nghĩa nhất định của mình.
Khái niệm về kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng trong chủ nghĩa Mác – Lênin được hiểu “Là toàn bộ những quan điểm tư tưởng xã hội, những thiết chế tương ứng và những quan hệ nội tại của thượng tầng hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định”.
Từ phân tích khái niệm của kiến trúc thượng tầng, ta có thể thấy về mặt kết cấu gồm có hệ thống những tư tưởng, quan điểm xã hội về chính trị, triết học, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo, pháp quyền,… Và những thiết chế trong xã hội tương ứng như nhà nước thì có hệ thống các cơ quan quyền lực Nhà nước gồm quốc hội, chính phủ, công an, tòa án, quân đội,… hay các giáo hội, hội nghề nghiệp, đoàn thể xã hội khác.
Mỗi một yếu tố xây dựng nên kiến trúc thượng tầng đều có quy luật và đặc điểm phát triển riêng, nhưng đều có mối liên kết với cơ sở hạ tầng. Vì vậy, mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng đều có liên quan nhất định đến nhau.
Nếu xét trong một xã hội có sự đối kháng gia cấp, thì kiến trúc thượng tầng sẽ bao gồm các yếu tố các quan điểm và tổ chức của giai cấp bị trị đối lập với giai cấp bị trị, Hệ tư tưởng và các thiết chế của giai cấp thống trị, Tàn dư của các quan điểm xã hội đã lỗi thời, quan điểm của các tầng lớp trung gian,…
Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng theo chủ nghĩa Mác – Lênin được hiểu là “ Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng có quan hệ biện chứng không tách rời nhau, trong đó có cơ sở hạ tầng giữ vai trò quyết định kiến trúc thượng tầng. Còn kiến trúc thượng tầng là phản ánh cơ sở hạ tầng, nhưng nó có vai trò tác động trở lại to lớn đối với cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó.”
Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng
Vấn đề cơ sở hạ tầng là yếu tố quyết định kiến trúc thượng tầng, chính là quy luật phổ biến, đương nhiên của mỗi hình thái kinh tế – xã hội. Kiến trúc thượng tầng không thể tách rời khỏi cơ sở hạ tầng quyết định nên nó, cụ thể có thể hiểu là cơ sở hạ tầng như thế nào thì sẽ quyết định kiến trúc thượng tầng như thế ấy. Các quan hệ sản xuất, quan hệ kinh tế sẽ có quyết định nhất định về mặt pháp luật, chính trị và tư tưởng, cũng chính vì vậy giai cấp nào giữ vị trí thống trị về kinh tế thì cũng sẽ thống trị về kiến trúc thượng tầng.
Nếu có bất kỳ sự thay đổi nào ở cơ sở hạ tầng thì chắc chắn kiến trúc thượng tầng cũng sẽ thay đổi. Sự thay đổi sẽ diễn ra ở mỗi hình thái kinh tế – xã hội, từ trong giai đoạn cách mạng từ một hình thái kinh tế – xã hội này sang một hình thái – kinh tế xã hội khác. Như lý luận C.Mác đã nói “Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng”.
Mặt khác, nếu ta xét xã hội có sự đối kháng giai cấp, thì sự thay đổi hình thái – kinh tế xã hội sẽ phức tạp và gay go hơn rất nhiều. Nhưng xét đến cùng thì nguyên nhân của cả quá trình này, chính là sự phát triển của lực lượng sản xuất.
Kiến trúc thượng tầng có tính độc lập tương đối và tác động trở lại lên cơ sở hạ tầng
Tuy nói kiến trúc thượng tầng phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, nhưng xét ở một mặt khác chủ nghĩa Mác – Lênin cũng đã khẳng định nó vẫn có tính độc lập tương đối và có khả năng tác động trở lại trên cơ sở hạ tầng. Ví dụ:
Thứ nhất, kiến trúc thượng tầng có thể tác động trở lại thể hiện ở chức năng chính trị – xã hội. Mỗi một yếu tố, bộ phận thuộc kiến trúc thượng tầng đều sẽ có những tác động nhất định đến cơ sở hạ tầng. Mà yếu tố trực tiếp nhất và có khả năng tác động lớn nhất đó chính là Nhà nước.
Kiến trúc thượng tầng trong một xã hội chủ nghĩa đóng một vai trò không thể thiếu. Để có thể xây dựng được cơ sở hạ tầng của chủ nghĩa xã hội thì yếu tố quyết định chính là chính quyền của giai cấp công nhân và nhân dân lao động.
Trong khi đó, nhà nước của xã hội chủ nghĩa lại chính là một công cụ để xóa bỏ và cải tạo lại cơ sở hạ tầng cũ hay tạo lập nên một cơ sở hạ tầng mới. Tuy nhiên, không thể nào nhấn mạnh sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng, bởi đây chỉ là một phần nhỏ trong cả một quá trình lớn.
Kết luận
Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là một mối quan hệ phức tạp, bởi nó không chỉ có một chiều mà là sự tác động qua lại của cả hai yếu tố trên. Mỗi một yếu tố, một tác động đều có thể làm thay đổi, hay có thể làm một yếu tố quyết định đến mối quan hệ của hai yếu tố trên.
